بین الحرمین، قلب تپنده شهر کربلا و یکی از مقدس ترین مکان ها برای شیعیان جهان، به شمار می رود. این مکان نه تنها از نظر جغرافیایی میان دو حرم مطهر قرار دارد، بلکه نمادی از پیوند معنوی، تاریخی و عاطفی میان دو شخصیت والامقام اسلام؛ امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) است. میلیون ها زائر تور کربلا هر ساله، به ویژه در ایام اربعین، در این مکان گرد هم می آیند تا تجدید عهدی با آرمان های عاشورا داشته باشند. در این مقاله تلاش می شود تصویری جامع، دقیق و نظام مند از جایگاه بین الحرمین، ساختار آن و تاریخچه و کارکردهای مذهبی ارائه شود.
بین الحرمین، به عنوان یکی از نمادهای برجسته شهر کربلا، به فضای میان دو حرم مطهر حضرت امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) اطلاق می شود. این منطقه در مرکز شهر کربلا در کشور عراق واقع شده و به لحاظ جغرافیایی، بخش کلیدی و راهبردی بافت مرکزی این شهر زیارتی را تشکیل می دهد.
فاصله بین دو حرم، پیش از بازسازی ها و طرح های توسعه، حدود ۳۷۸ متر بود. اما با طرح های جدید و توسعه فضای بین الحرمین، این فاصله با بازگشایی مسیرها، تخریب ساخت و سازهای غیرضروری، و سامان دهی میدان مرکزی، به فضایی وسیع و یکپارچه تبدیل شده است که امکان حضور همزمان هزاران زائر را فراهم می آورد. مرز دقیق بین الحرمین از درب خروجی باب القبله حرم حضرت عباس تا باب الرأس حرم امام حسین امتداد دارد.
نقشه برداری دقیق این منطقه و ایجاد یک ساختار هماهنگ با اصول مهندسی شهری و در عین حال حفظ حرمت و قداست فضای زیارتی، باعث شده بین الحرمین به یکی از منحصربه فردترین محورهای مذهبی-شهری جهان اسلام تبدیل شود. این منطقه نه تنها محل عبور، بلکه مکانی برای تأمل، اجتماع، عزاداری و اتصال قلب ها با اهل بیت (ع) است.
بین الحرمین، اگرچه در نگاه نخست تنها مسیر یا میدانی میان دو حرم مطهر به نظر می رسد، اما پیشینه ای تاریخی و پیچیده دارد که همواره با تحولات سیاسی، مذهبی و اجتماعی عراق و جهان اسلام گره خورده است.
در قرون نخستین پس از واقعه کربلا، محدوده فعلی بین الحرمین صرفاً بیابانی خشک و خالی بود. حکومت های اموی و عباسی، بارها مانع زیارت قبر امام حسین (ع) می شدند و مسیر کربلا را تخریب می کردند یا تحت مراقبت های شدید قرار می دادند. به همین دلیل، تا قرن ها، ساخت و ساز رسمی و توسعه یافته ای در این منطقه صورت نگرفت.
با تثبیت حکومت های شیعی، خصوصاً در دوران حکومت صفویان، توجه به توسعه اماکن زیارتی در کربلا بیشتر شد. از دوره صفویه، شاهان ایرانی اقدامات بازسازی و تزیینی در حرم حسینی انجام دادند. برای نمونه، شاه عباس اول صفوی در سال ۱۶۲۲ میلادی سقف گنبد حرم را با پوشش مسی و کاشی های معرق مزین کرد. شاهان قاجار نیز به توسعه حرم اهتمام ورزیدند، به طوری که ناصرالدین شاه در نیمه قرن نوزدهم میلادی ابتدا گنبد را مرمت و سپس صحن را گسترش داد.
در دهه های اخیر، به ویژه پس از سقوط رژیم بعث در عراق، دولت عراق، نهادهای مذهبی و تولیت های حرمین شریفین اقدام به اجرای پروژه های بزرگ بازسازی و توسعه کردند. ساختمان های قدیمی تخریب شد، خیابان های اطراف بازطراحی شدند و زمین های میان دو حرم به فضای باز و سنگ فرش شده با طراحی مدرن و زیارتی تبدیل شد. این تحولات به شکلی انجام شد که فضای بین الحرمین نه تنها کارکرد عبور و مرور زائران را تسهیل کند، بلکه بستری برای برگزاری مراسم مذهبی، اقامه نماز جماعت، و تجمع های میلیونی باشد.
بین الحرمین نه تنها از نظر معنوی و مذهبی جایگاهی خاص دارد، بلکه به لحاظ معماری و طراحی شهری نیز یکی از شاخص ترین فضاهای مذهبی در جهان اسلام به شمار می آید. این منطقه با بهره گیری از اصول معماری سنتی اسلامی در ترکیب با استانداردهای مدرن شهرسازی، فضایی یکپارچه، هماهنگ و کاربردی را برای حضور جمعی میلیونی زائران فراهم ساخته است.
مسیر بین الحرمین با سنگ های مرمر ایتالیایی، در مساحتی نزدیک به ۲۴۲۷۰ متر مربع سنگ فرش شده است. این سنگ ها با ضخامت ۵ سانتی متر و خاصیت خنک کنندگی، در برابر فشار، گرما و شرایط اقلیمی منطقه کاملاً مقاوم اند. سطح میدان نیز با طرحی هندسی متشکل از رنگ های روشن و تیره پوشیده شده که در کنار نورپردازی دقیق، جلوه ای روحانی و چشم نواز به فضای بین الحرمین بخشیده است.
در چارچوب طرح توسعه این محدوده، ستون های فلزی بلندی نصب شده که سایبان هایی به طول حدود ۱۶۱ متر و عرضی بین ۵ تا ۹ متر را در بر می گیرند؛ سایه بان هایی که به ویژه در روزهای گرم سال، فضای مناسبی برای استراحت و محافظت زائران از گرمای شدید فراهم می آورند.
همچنین، دستگاه های مه پاش و سیستم های تهویه در نقاط مختلف نصب شده اند تا شرایط اقلیمی را برای زائران قابل تحمل تر کنند. علاوه بر این تأسیسات، امکانات رفاهی و امنیتی متعددی از قبیل شبکه آب سردکن و تصفیه خانه آب، وضوخانه، سیستم فاضلاب، برق و روشنایی نوین و دوربین های مدار بسته در این فضا فعال هستند.
در امتداد مسیر بین دو حرم، نمادهایی چون پرچم های سیاه و سبز، تابلوهای خطاطی شده با آیات قرآن و جملاتی از زیارات مشهور مانند زیارت وارث، به چشم می خورد. این عناصر، فضا را از یک مسیر عبوری ساده به محیطی معنوی و تأمل برانگیز تبدیل می کنند.
بین الحرمین در روزهای عادی، فضایی آرام و معنوی برای نیایش و زیارت است. اما در مناسبت های خاص مذهبی، به ویژه در ماه محرم، روز عاشورا و اربعین، این فضا به کانون حضور و همبستگی میلیون ها زائر تبدیل می شود. با آغاز محرم، فضای بین الحرمین با پرچم های سیاه، مرثیه خوانی مداوم و مراسم های سوگواری، حال و هوایی متفاوت می گیرد. دسته های عزاداری با نظم خاص از حرم حضرت عباس (ع) به سمت حرم امام حسین (ع) حرکت می کنند که نماد بیعت و وفاداری است.
در روز عاشورا، عزاداری ها به اوج خود می رسد و فضای بین الحرمین آکنده از اشک و حماسه می شود. در ایام اربعین، این منطقه مقصد نهایی میلیون ها زائر پیاده رو از سراسر جهان و زائران تور زمینی کربلا از ایران است و اوج شکوه این گردهمایی مذهبی را به نمایش می گذارد. تمهیدات خاصی همچون توسعه مسیرها، خدمات رفاهی، و استقرار موکب ها برای مدیریت جمعیت در نظر گرفته می شود.
علاوه بر این، مناسبت هایی همچون نیمه شعبان، شب های قدر و عید غدیر نیز با مراسم های ویژه و تزیینات متناسب در بین الحرمین برگزار می شوند، که هر بار فضای این مکان را متأثر از معنای آن مناسبت می سازد.
در مسیر بین الحرمین، علاوه بر حرم های مطهر امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع)، اماکن متبرک دیگری نیز وجود دارند که از اهمیت تاریخی و معنوی ویژه ای برخوردارند. این مکان ها یادآور صحنه های حماسه عاشورا و محل شهادت یاران و فرزندان امام حسین (ع) هستند. در ادامه، به مهم ترین این اماکن اشاره می شود:
بین الحرمین، فراتر از یک فضای فیزیکی میان دو حرم مطهر، نمادی زنده از پیوند عاطفی، تاریخی و عقیدتی میان پیروان مکتب اهل بیت (ع) و شهدای کربلا است. این مکان، ترکیبی است از معماری زیبا، نظم شهری، شور دینی و عمیق ترین لایه های معنویت شیعی که همه در یک نقطه به هم می رسند.
اهمیت این منطقه نه فقط در جایگاه جغرافیایی آن، بلکه در مفهومی است که در دل خود نهفته دارد؛ مفهومی که وفاداری حضرت عباس (ع) را به جانبازی امام حسین (ع) پیوند می زند و زائر را از یک حرم به حرم دیگر، از اندوه به افتخار، از اشک به امید، راهی می کند.
بی شک، شناخت بهتر این فضا، درک عمیق تری از فرهنگ زیارت، حماسه کربلا و پیوند شیعیان با ارزش های انسانی و الهی به ما می دهد. بین الحرمین، خود یک زبان است؛ زبانی جهانی برای گفت وگو با خدا، با تاریخ، و با انسان.
من حسین رضائی هستم، مدیر تور کربلا، در سایت کربلا 24 سعی می کنم مطالب مفید و کاربردی پیرامون سفر به کربلا و نجف و سایر شهرهای زیارتی عراق منتشر کنم. سعی کرده ام تمامی اطلاعات به روز و بر اساس تجربیات بیان شود.
